زمانی که آقای دکتر اسطوره پرسفون رو در دانشگاه الزهرا درس میدادند با توجه به محدودیت زمان داستان اسطوره ای آکتایپ ها به صورت خلاصه گفته میشد با توجه به اینکه داریم از دروازه سال هشتاد و شش گذر میکنیم و وارد بهار میشیم تصمیم دارم ایزدانی که با سال نو به زمین باز میگردند در فرهنگهای مختلف و به طور خاص در اسطوره های یونان را در نوشته ی زیر بیان کنم.

 

اسطوره معروفی در یونان در مورد فصل ها و بازگشت بهاران وجود دارد و آن متعلق به ایزد بانو دیمیتر= سرس است. او الهه باروری گیاهی و بخصوص نماد گندم و محصولات زرین کشاورزی است و موهای طلایی که در روایت ها برای او فرض شده است بازتاب این نماد است . اما محبت مادرانه او نیز اهمیتی خاص دارد. دیمیتر از زئوس صاحب دختری می شود . که آن را کوره یا کورءا می نامند او به این دختر مادرانه عشق می ورزد.
روزی کوره در باغ گل نرگسی می چیند و ناگهان زمین باز می شود و او به درون زمین و به دنیای زیر زمینی کشیده می شود . بر دنیای زیر زمینی ایزد پلوتون = هادس حاکم است که برادر زءوس است. زئوس با پلوتون سازشی کرده و از ربوده شدن کوره توسط هادس از قبل آگاهی دارد چرا که خود اون در پاسخ به اعتراض هادس مبنی بر تنهایی اش او را برای ربودن کوره راهنمایی میکند.

کوره در زیرزمین پرسفون یا پرسفونه نامیده می شود و به صورت ایزد بانوی تاریکی در می آید . روندگان به دنیای زیرزمینی راهی به دنیای بالا ندارند. دیمیتر بسیار رنجیده خاطر می شود و از المپ و از خدایان روی بر می گرداند و خود را به صورت پیرزنی در می آورد و چون خشمش اوج می گیرد بر آن می شود که به خاک فرمان دهد که دانه ای گندم نیز نرویاند و خشکسالی وقحطی جهان را فرا می گیرد. مردمان وحشت زده دست به دامان خدایان می زنند و خدایان درمانده می شوند و قاصدی را نزد دیمیتر روانه می کنند، پس از اصرار خدایان و به این شرط که دخترش را به او باز گردانند، باروری را به زمین باز می گرداند. ایزد هرمس از جانب زئوس به دنیای زیرزمینی می رود تا کوره را که در آنجا پرسفون نامیده می شود به زمین باز گرداند. پلوتون مجبور است فرمان زئوس را بپذیرد ولی پیش از بازگشت پرسفون دانه اناری را به او می خوراند که در فرهنگ یونان نماد دوام زندگی زناشویی است و جدایی ناپذیری همسران، کوره روی زمین می آید و در پاسخ پرسش مادر که آیا چیزی خورده ای ؟ حکایت دانه انار را می گوید. دوباره خشم دیمیتر اوج می گیرد . این باز با وساطت رئا (مادر هستی) قرار بر این می شود که کوره هشت ماه از سال در کنار دیمیتر و در بالای زمین باشد و چهار ماه دیگر را در زیر زمین در کنار پلوتون .

پرسفون چون به زیرزمین می رود زمین هم چون دیمیتر جامه سوگواری به تن می کند و از باروری می افتد و چون در بهاران به روی زمین باز می گردد و با مادر خود به سر می برد باروری به جهان باز می گردد.

 

اسطوره ای نیز در میان اساطیر بین النهرینی هست که در آن تعبیراتی برای تغییر فصل می توان بافت. این اسطوره داستان ایشتر و و تموز است که به صورت های گوناگون نقل شده است و در این جاگونه ای از این روایت ها نقل می شود.
ایشتر یکی از شش خدای مهم بین النهرین و ایزد بانوی عشق و باروری است. گاهی او را اینانا نیز می نامند.
ایشتر دلداده تموز= دو موزی می گردد که خدایی کم اهمیت تر از اوست. تموز نماد آفتاب بهاری است. در هنگام پاءیز نیرویش نقصان می پذیرد و به زیر زمینی می رود . ایشتر در طلب او راهی دنیای زیرزمینی یا هادس می شود که در بین النهرین نام سرزمین  مردگان است.

بر این دنیای زیرزمینی دو ایزد فرمانروایی می کنند : ایزد بانویی به نام ارشکیگال که به روایتی خواهر ایشتر است و همسر او نرگان که هر دو ایزدان سختگیری هستند و سرنوشت در گذشتگان را در دست دارند. تموز در قلمرو و آن ها گرفتار است.

ایشتر بر در این قلمرو می کوبد تا وارد دنیای مردگان شود. در به روی او نمی گشایند. چون او رخصت ورود به آن سرزمین را ندارد. اصرار می ورزد و تهدید می کند که مردگان را به جای زندگان خواهد انداخت. سرانجام اجازه دخول می یابد. ولی باید شداءدی را تحمل کند. هزاران درد و بیماری او را فرا می گیرد. او باید از هفت دروازه بگذرد. در هر دروازه ای قطعه ای از لباس یا وسایل زینتی اش را از او می گیرند و سرانجام او را برهنه وارد دنیای زیرزمینی می کنند.

در این زمان که ایشتر در زیرزمینی است. آدمی، جانور و گیاه همگی سترون می شوند. زمین از محبت و باروری تهی می گردد. جهان آشفته می شود. مرمان دست به دامان خدایان می شوند و خدایان درمانده برای چاره جویی پیش اءا = انکی خدای آب و حکمت و خرد می روند و با صوابدید او فرستاده ای را به دنبال ایشتر روانه می کنند . ابشتر به شرطی حاضر به بازگشت می شود که خدایان به او قول بازگرداندن تموز را در بهاران بدهند. خدایان این در خواست او را می پذیرند و ایشتر راه جهان بالا را پیش می گیرد. نخست به فرمان اءا، آبی به سر او می ریزند تا دردها و بیماری ها را از میان ببرند. در بازگشت از همان هفت به او باز پس می دهند واو سرانجام به زمین می رسد.تموز با اوست و بهاران است.

شادی، خرمی باروری و عشق باز می گردد. ولی تموز نمی تواند چون ایشتر جاودانه در بالای زمین بماند و بخشی از سال را باید به دنیای زیر زمینی باز گردد.
در بهاران که او روی زمین است، ایشتر به عشق او زمین را بارور و سرزنده می کند و در دوران بازگشت او به زیرزمین ، جهان سرد و مرده است

 

در ایران باستان

 نوروز که در گاهشماری ایرانی قرینه آیین مهرگان قرار می گیرد، با عدم مراعات کبیسه به صورت نوروز گردانی در می آید.
جمشید، فرمانروای آرمانی اساطیری ایران با این جشن پیوندی نزدیک دارد
نوروزی عام هست و نوروزی خاص
همه این نکات مساءل بسیار مهم و قابل توجه هستند و سخن گفتن درباره هر کدام از این موارد بحث های پر کشش و شیرینی را پیش خواهد آورد، اما آنچه در این مقال، در ارتباط با مراسم نوروز مورد توجه قرار می گیرد، بحث درباره شخصیتی اساطیر در پیوند با این آیین است که رپیثوین یار پیهوین نامیده می شود و نمونه های مشابهی در دیگر فرهنگ های کهن نیز دارد
این گروه از ایزدان، در زمستان به زیرزمین می کنند و در آغاز بهار به روی زمین باز می گردند و باز گشت خود به طبیعت جانی دوباره می بخشند به سخنی دیگر با باز زایی گیاه ارتباطی تنگاتنگ دارند و شادمانی بر آمده از بازگشت آن ها به شادمانی های جشن های آغاز سال پیوند می خورد.

نام ایزد رپیهوین از اسم مونث rapiwaدر اوستا می آید که معنی نیمروز دارد و repiwinaصفتی مشتق از آن است. این واژه در پهلوی به صورت rawinو rapihwinمی تواند تلفظ شود. و مفهوم آن گاه نیمروز گرمای نیمروز ومینو یا ایزد موکل بر نیمروز است. در زاد سپرم آمده است که نام رپیهوین از رامش است با پس وند taraدر اوستا tarدر پهلوی معنی ناحیه جنوب را می دهد.
رپیهوین نشان دهنده گاه آرمانی در فرهنگ ایران باستان است. برای مردمانی که در پس اندیشه شان سرمای آزار دهنده و مرگ آور نقش بسته است، زمان نیمروز که خورشید گرمابخش در بالاترین پایگاه قرار دارد، مسلما" از ارزش والایی برخوردار است . این گاه قرینه نیمه شب است که اوج قدرت فرمانروایی تاریکی است.

رپیهوین ایزد موکل بر این زمان نگاهبان گرماهای روی زمین هم هست. گرمایی که چون بر دیو سرما پیروز می شود گیاهان را به  بالندگی درختان را به بار آوری و جانوری را به باروری سوق میدهد.
این ایزد با سروری بر زمان نیمروز، با روشنایی نیز ارتباطی مستقیم می یابد.

در این گاه مقدس نیمروزی است که همه رخ دادهای مهم اساطیری رخ داده است
پیش از آن که اهر یمن به آفرینش اهورایی بتازد خورشید بی حرکت در بالای جهان ایستاده بود و در پایگاه رپیهوین قرار داشت و همیشه نیمروز یعنی گاه رپیهوین بود.
اورمزد در گاه رپیهوین نیایش به جای آورد و آفرینش را در چنین زمانی آغاز کرد.
در همین گاه رستاخیز انجام خواهد شد و به این ترتیب رپیهوین ایزد موکل بر این زمان، سرور زمان فرشکرد = باز سازی جهان نیز هست.
هم پرسگی = دیدار و گفتگوی یه موعود زردشتی: اوشیدر، اوشیدر ماه و سوشیانس در این زمان مقدس اتفاق خواهد افتاد
گاه رپیهوین یکی از پنج گاه شبانه روزی آیین مزدیسنایی است این پنج گاه عبارتند از
1-               هاون گاه که زمان آن از بر آمدن خورشید است تا نیمروز
2-               رپیهوین گاه که زمان آن از نیمروز است تا پاسی پس از ظهر ( حدود سه ساعت )
3-               اوزیریت گاه بعد از ظهر است تا غروب آفتاب
4-               ابسروسریم گاه از زمانی که نخستین ستاره در آسمان ظاهر می گردد تا نیمه شب
5-               اوشهین گاه از نیمه شب تا زمانی که ستاره نا پدید گردد.
بر هر کدام از این گاهان مینو و سروری موکل است و بر گاه رپیهوین ایزد رپیهوین و اردیبهشت امشاسپند نیز همکار اوست
نیایش پنج گانه شبانه روز اختصاص به این گاه ها دارد که ضمن آن ایزدان موکل بر این گاه ها نیایش می گردند.
در طول زمستان بنابر گاهشماری ایران باستان گاه رپیهوین از این پنج گاه حذف می گردد و نیاش به آن نیز صورت نمی گیرد.
اما زمستان از چه زمانی آغاز می گردد.
سال در گاهشماری ایران باستان دوازده ماه سی روزه دارد. نام این ماه ها همسان نام ماه های خورشیدی است که در تقویم کنونی ما باقی مانده است.
بر هر روزی از ماه نیز ایزدی موکل است. نیایش به این ایزدها بخش سی روزه کوچک و سی روزه بزرگ خرده اوستا را شامل می شود
بر این دوازده ماه سی روزه باید پنج روز بهیزگی = پنجه دزدیده، خمسه مسترقه را افزود. 5 ساعت و 48 دقیقه و51/45 ثانیه که از زمان حرکت انتقالی زمین به دور خورشید باقی می ماند در طی 120 سال بر یک ماه بالغ می شد که به صورت ماه سیزدهم بر سال خورشیدی افزوده می گردید.
تقسیمات فصلی در گاهشماری قدیم ماه به صورت کنونی نبود. با وجود این که نام هر چهار فصل را در فرهنگ واژگان زبان های کهن ایرانی داریم ولی باید گفت که داشتن فصول چهارگانه در سال سنتی جدید است.
اگر تقسیمات گاهانباری را در تقسیم سال به بخش های نا متساوی کنار بگذاریم در اوستا از زمستان ده ماهه و تابستان دو ماهه سخن گفته می شود با تاکید بر این که در آن دو ماه نیز هوا بسیار سرد است. شاید این تقسیم بندی، سنتی کهن تر از سنت اوستایی را نشان می دهد.
در زند همین بخش از اوستا و در دیگر متن های پهلوی سخن از تابستان هفت ماهه و زمستان پنج ماهه است و این تقسیم بندی اخیر در این مبحث مورد توجه ماست.
تابستان از نخستین روز فروردین ( روز اورمزد ) آغاز می شد و در سی ام ماه مهر ( روز انارام یا انغرام ) پایان می یافت.
زمستان از نخستین روز آبان ( روز اورمزد ) شروع می شد و تا نخستین روز سال که دیو سرما مغلوب گرمای تابستان شود ادامه می یافت.
سرور هفت ماه تابستان ایزد رپیهوین است که با گرمای زندگی بخش، هستی را به زایایی سوق می دهد. در این مدت گاه رپیهوین در میان گاه های پنج گانه روز جای دارد و نیایش به این ایزد هر روز به جای آورده می شود. ولی بجز این نیایش روزانه، به شکرانه از سرگیری فرمانروایی گرما و شکست  سرما لازم است یزش دیگری برای این ایزد انجام دهند نام این یزش آفرینگان رپیهوین است که زمان آن آغاز بهار است و نوعی خوش آمد گویی به ایزد رپیهوین است می بایست آن را در روز اورمزد از ماه فرودین اجرا کنند اما زردشتیان ایران آن را در روز خرداد از ماه فروردین به جای  می آورند. شاید به این دلیل که این روز آغاز نوروز بزرگ است. پارسیان هند این آیین را در روز اردیبهشت ( روز سوم) ماه فروردین اجرا می کنند شاید به این دلیل اردیبهشت امشاسپند که موکل بر روز سوم است موکل بر اتش نیز هست و جزء همکاری رپیهوین به شمار می آید.

در سنت های جدیدتر زردشتی، آفرینگان رپیهوین در همه اردیبهشت روزها ( سوم هرماه) در نیایش گاه ها باید به جای آورده شود.
دو ایزد به نام های فرداث فشو موکل بر پاسبانی از چهار پایان خرد) و زنتوم موکل بر نگاهبانیاز ناحیه ها جزء همکاران رپیهوین هستند.
ایزد رپیهوین گاهی نیز نوعی همسانی با اتش اوروازشت پیدا می کند که آتش مخصوص گیاهان است.
همانطور که در آغاز تابستان آفرینگان رپیهوین برای خوش آمد گویی و درود به گرما و ایزد موکل بر آن اجرا می شود، برای بدرود او نیز در آخرین روز تابستان بزرگ یعنی روز انیران ( روز سی ام) ماه مهر نیز باید آن را به جای

آورند

 

 در آیین زرتشتیان

زردشتیان ایران مراسم روز انیران را روز سپند ( روز بیست و نهم ) ماه مهر انجام می دهند.
در درازای زمستان این ایزد گرمابخش کجاست؟

او در آغاز زمستان راهی دنیای زیرزمینی می شود. وظیفه او این است که به یاری چشمه های آب زیرزمینی بشتابد و ریشه گیاهان را گرم نگاه دارد تا آنها به دلیل سرما خشک نشوند و از میان نروند. اگر در فصل تابستان دوباره از چشمه ها اب می جوشد و گیاهان سر سبز و درختان پر بارند از تیمارهای دلسوزانه این ایزد است . از این ورست که در فصل زمستان که ایزد در رپیهوین در زیرزمین به سر می برد آب چشمه ها گرم است و در تابستان که او در روزی زمین است، آب چشمه ها سرد است.

نگاهداری و نگاهبانی او از آب های زیر زمینی در زیرزمین، از جهتی قرینه کار ایزد بیشتر است در آسمان که موکل بر باران ها و آب های آسمانی است.
زمانی که ایزد رپیهوین در زیرزمین به سر می برد و در نبرد با دیو سرماست باید او را با برپا کردن آیین های خاص یاری داد، جشن های آتش که در زمستان در روزهایی خاص برگزار می شده است برای نیرو و بخشیدن به او بوده است مانند جشنی که در روز بهرام ( روز بیستم ) از ماه آذر اجرا می شد.
در مورد جشن سده نیز که در روز آبان ( روز دهم ) از ماه بهمن اجرا می گردد بسیاری را عقیده بر این است که این جشن یادمان گذشت صد روز از رفتن رپیهوین به دنیای زیرزمینی است و یا بهتر بگوییم صد روز پس از رفتن اوست و 50 روز پیش از آمدنش با به قولی جشن سده گذشت چهل روز از تولد خورشید در شب یلدا است و یادمانی از نیرو گرفتن و بزرگ شدن او و در این صورت واژه سده را از معنی صد جدا می کنند و به روشنایی ربط میدهند.

بازگشت سالانه رپیهوین در بهار نشانی از پیروزی نهایی است، پیروزی گرما بر سرما، روشنی بر تاریکی ونیکی بر بدی از این رو رپیهوین سرور نیکی ها نیز هست تا زمانی که نیروی بدی برای همیشه از میان برود و فرمانروایی جاودانه اهورامزدا بر جهان آشکار شود.

همانندی هایی نیز از رفت و بازگشت رپیهوین با رستاخیز هست و ظهور برگ نو و شکوفه ها  بر درختان خشک و مرده زمستانی با برخاستن مردگان
ایزد رپیهوین زیر بنای چنین شکوفایی را فراهم می سازد و از این رو برای بالا آمدن او بر روی زمین باید نیایش های خاصی به جای آورد که آفرینگان رپیهوین بخشی از آن است و هم چنین در کنار آیین های نوروز آیین های خاصی نیز برای رپیهوین اجرا می شده است. در بیشتر این آیین ها نشانه ای از زیر بنای یک جامعه کشاورزی را می توان یافت و شباهتی میان رفت و بازگشت رپیهوین با آیین های مربوط به ایزدانی که می میرند و سپس زنده می شوند. مانند مراسمی که در آسیای مقدم و در یونان برای آتیس و آدونیس و تموز اجرا می شده است.

مثلا" در آیین مربوط به آدونیس نخست بر مرگ ایزد می گریستند و برای بازگشت او شادمانی می کردند. حتی پیکره هایی را شبیه به آدونیس مرده در چشمه ها و در آب های جاری می انداختند و این افسونی بود که بدان وسیله می خواستند باران مکفی را تضمین کنند رسم مشابهی نیز در اروپا و هند وجود داشته است.
آتیس نمادی از حاصلخیزی و کشاورزی است. او خدای جوان و زیبای فریجی است که مورد عشق و محبت ایزد بانوسی بل قرار می گیرد که بمراتب از او والا مقام تر است و سی بل دلبستگی خود را اظهار می دارد و با آتیس عهد و پیمانی می بندد. آتیس به دلیل پای بندی به ایزد بانوی دیگری. این پیمانرا فراموش می کند و مورد خشم سی بل قرار می گیرد و به دنیای زیر زمینی فرستاده می شود . سپس بازگشتی در بهاران برای او قاءل می شدند و آیین هایی شبیه به آیین های نوروزی برای این باززایی انجام می دهند.

آدونیس ایزدی است که از درخت زاءیده شده است، یعنی ارتباطی تنگاتنگ با گیاه دارد. این ایزد مورد علاقه شدید ایزد بانوی عشق آفرودیت ( = ونوس ) قرار می گیرد و حسادت مارس خدای جنگ که دلداده آفرودیت هست اوج می گیرد. مارس خود را به صورت گرازی در می آورد و به آدونیس حمله می کند و هستی روی زمینی را از او می گیرد و او را به دنیای زیرزمینی می کشاند. آفرودیت بر این مرگ زار می گرید و او را تبدیل به نوعی گل آلاله یک روزه می کند که در بهار ظاهر می شود. آدونیس راهی دنیای زیرزمینی می شود. در دنیای زیر زمینی ایزد بانوی تاریکی پرسفون دل بر او می بندند و راه بازگشتش را مسدود می کند . گله و شکایت به درگاه خدای خدایان زءوس ( = ژوپیتر ) کشیده می شود و سرانجام رای عالی بر این قرار می گیرد که آدونیس چهار ماهی در بهاران به روی زمین بیاید و با آفرودیت خدای عشق و باروی به سر برد. در این زمان است که سر سبزی همه جهان را فرا می گیرد و باززایی طبیعت آشکار می شود. او باقی ماه های سال را در کنار پرسفون خواهد بود. از این رو در چنین ایامی سر سبزی از جهان روی می تابد تا دوباره آدونیس برگردد و بهاران شود.

نوشته شده در پنج شنبه 87/1/1ساعت 3:45 صبح توسط شیما نادری نظرات ( ) | |