تفسیری از شعر " همیشه " سهراب سپهری از کتاب "حجم سبز "  به قلم بچه های کانون مطالعاتی دانشگاه تبریز

---------------------------------------

توضیح : این مطلب خلاصه ای است از کتاب " نگاهی به سپهری " نوشته دکتر سیروس شمیسا (صفحات 250-258 ) که به تفسیر یکی از اشعار سهراب با نگاهی به مفهوم آنیما اختصاص داره . در واقع به اعتقاد آقای شمیسا این شعر تصویر سهراب سپهری از ملاقات با آنیمای درونی یا ناخودآگاهش هستش . این خلاصه رو به دو بخش تقسیم کردم. بخش اول به مفهوم آنیما و نظرات آقای شمیسا در این باره اختصاص داره و بخش دوم تفیسری از شعر سهراب سپهری با نگاهی به مفهوم آنیماست.  ضمنا جملات  قرمز سوال ها ، برداشتها و نظرات خودم هستش. سایر جملات از کتاب معرفی شده است که برای تاکید بعضی هاش رنگی شدن . خوندن این مطلب برای کسایی که جلسه " شخصیت شناسی زنانه " دکتر شیری رو بودن خالی از لطف نیست و اطلاعات جالبی هم داره . منتظر و مشتاق ِ نظرات هم هستم .

 ---------------------

 بخش اول

 نگاهی به " آنیما" یکی از مهمترین آرکی تایپ (Archetype)های معرفی شده توسط یونگ

-    آنیما = روان مونث درون مرد ، طبیعت زنانه مستتر در مرد . " هر مردی در خود تصویر زنی ازلی را حمل می کند ، نه تصویراین یا آن زن بخصوص را ، بلکه یک تصویر زنانه بخصوص را این تصویر اساسا نا خودآگاه است ، عاملی موروثی از اصلی ازلی که در دستگاه حیاتی مردانه مستتر است" (بونگ ، کتاب خاطرات یونگ ) . به اعتقاد یونگ آرکی تایپ ها یا کهن الگوها مثل آنیما ، ناشی از ناخودآگاه جمعی هستند.

-    آنیما در رویاها و تخیلات و نقاشی ها و شعر ها و داستان ها به صورت معشوق رویایی جلوه می کند (Dream-girl) . آنیما در ادبیات به صورت معضوق و مادر تجلی میکند.

-    از آنجا که آنیما در اعماق ناخود آگاه جمعی است همواره در هاله ای از ابهام قرار دارد. نزدیکی مطلق به آنیما محال گونه و دشوار است آن چنان که بسیاری هنرمندان نتوانسته اند آنچه را که در اعماق ناخودآگاه خود دارند تشریح نمایند :

 نمونه تشریح آنیما در بوف کور صادق هدایت " نمی دانم تا نزدیک صبح چندبار از صورت او نقاشی کردم ولی هیچ کدام موافق میلم نمی شد ، هرچه می کشیدم پاره می کردم . از این کار نه خسته می شدم و نه گذشت زمان را احساس می کردم." (به خسته نشدن فکر کنم باید دقت کرد ! ، یاد ِ بحثهایی که در مورد نگاه صادق هدایت به زن وجود داره هم افتادم ! )

اما به نظر میرسد هنرمندان گاهی کاملا به قلمرو آنیما نزدیک میشوند و با او هم سخن میشوند و گاهی تصویری از او کشیده و حتی گاهی در مقام کاتبی ، گفته های آنیما را کتابت می کنند.

 در این حالت -               معمولا سخن از شب و تاریکی است زیرا آنیما در جهان ناشناخته های وجود آدمی است.-               کتابت یا خطوط درهم و برهم و باعجله است .-               ماهیت تصاویر و نوشته ها مبهم و علی الظاهر خلاف منطق است. معروفترین این گونه آثار در زبان فارسی "بوف کور" است. (همیشه علت توجه زیاد به بوف کور مخصوصا خارج از ایران برام عجیب بوده !؟ )

 -    مواجهه و همزبانی با آنیما گاهی در خواب صورت میگیرد. مثلا باب کالریج (؟) گفته اثرهنری در خواب به وی الهام شده است.

-    رسیدن به سعادت و آرامش مطلق نتیجه خودشناسی است. مهمترین وجهه روح "آنیما و آنیموس" است .از این رو همواره باید کوششی در جهت شناخت و رسیدن به توازن و همزبانی با این روح پنهان صورت گیرد.شایدمصداق آن را در تفکر اساطیری قدیم بتوان پیدا نمود که موجود کامل نر-ماده است مثلا موجود ازلی الهی یا شیوا (خدای نیمه مرد و نیمه زن ) ، مای تونا در آیین تانترا (نمی شناسمشون !؟ولی یاد رساله عشق افلاطونی توی کتاب حکمت افتادم که جداشدن زن و مرد ورو عذاب الهی می دونستن برخی از حاضرین در اون جلسه !).شاید همین تفکر منشا ازدواج نکردن مردان کامل در اعصار کهن بوده است. (بعد از جلسه اول دکتر شیری دانشگاه تبریز کنایه بعضی دوستان همین بود که بد نیست آنیمای خودمون رو بشناسیم تا خودکفا بشیم و دست خواهش رو کوتاه کنیم !! ).

-          در داستان عرفانی " اِلا الا " (؟) می توان مواجهه با آنیما را مشاهده نمود که به صور مختلف ترسیم شده است.

-    آنیما دو جنبه کاملا متفاوت دارد ، گاهی آزاردهنده و منفی و گاهی مثبت و آرامش بخش و الهام دهنده است. "آنیما از لحاظ وابستگی به کیفیات و سنخ های متفاوت زنان دوسویه است یا دو جنبه دارد : یکی روشن و دیگری تاریک ، در یک سو خلوص خیر ، تمثال نجیب الهه مانند و در سوی دیگر روسپی ، فریبکار ، یک ساحره مکار"(از کتاب مقدمه ای بر روانشناسی یونگ) (درست یا غلط ، یاد یکی از تعابیر سهراب سپهری افتادم که استعاره از تانیث زن است: گلخانه ی شهوت (گلخانه ی باغ شهوت) – "پله هایی که به گلخانه ی شهوت میرفت ." شعر صدای پای آب)

       نمونه ای از معادل ها در ادبیات برای جنبه منفی آنیما :

-    معادل با زن شوم (Femme Fatal) یا زیبای بی ترحم(La Belle Dame San Merci) (در آثار رمانیتک از قبیل کیتر ، بایرون ، شاتو بریان و بودلر )

-          لکاته در بوف کور   

و معادلهایی از جنبه مثبت آنیما :  - زن اثیری در بوف کور

نمونه ای دیگر از جنبه مثبت آنیما که می تواند الهام آفرین باشد : بئاتریس در بهشت گمشده که به صروت فرشته بر دانته ظاهر میشود و او را با خود به سیر در بهشت می برد.یا در بوف کور " این دختر ، نه این فرشته ، برای من سرچشمه ی تعجب و الهام ناگفتنی بود "

یا در کیمیاگری خواهر اسرار (Soror Mystica) که با کیمیاگر در جریان کیمیا ورزیدن همکاری دارد.

-    در شعر سهراب سپهری نیز که در قسمت بعد مطلب بررسی میشود ، زن شبانه ی موعود یا خواهر تکامل خوشرنگ یا حوری تکلم بدوی همان آنیماست که به سپهری شعر تلقین می کند.

-    الهام و تماس با عالم متافیزیک در واقع تماس هنرمند با خود یعنی آنیماست ، به نحوی که خودآگاه مضمحل میشود و آنیما از اعماق ناخودآگاه سخن میگوید. بهمین علت در بسیاری از ایین های مذهبی قدیمی خود ِ آگاه را بوسیه مواد مسکر و مخدر ضعیف یا محو میکردند تا مانع بروز نا خود آگاه نشود. و یا نمونه های دیگر :

-          تجربه نوشتن یا خلق آثار هنری در پناه مخدر و مسکر در مکتب های هنری نوین

-          پاسخگویی کاهن معبد دلفی در یونان قدیم به سوالت مردم در حال جذبه و بی خودی

-          مسئله تابعه (جنی که به شاعر شعر القا میکرد ، جنی که عاشق انسان و همراه اوباشد!)

-          مساله همزاد و عاشق شدن شاعر به پری (فائز دشستانی)

-    همچنین مورد شمس تبریز و مولوی که الهام دهنده مرد بوده است (آنیموس ؟)(جالب و عجیب ،مشکوک و سوال برانگیز ؟؟؟؟؟)