" اگر گوینده ای می گفت جهان از زمانی که پروردگار بزرگ و منزه آدم را آفرید تا به امروز به چنین بلایی گرفتار نشده راست می گفت ." 1 

" مغولان پس از ویران ساختن ماوراءالنهر راهی خراسان شده بودند که جایگاه نشر علوم بود و از مدتها پیش از سیل بنیان برافکن تهاجم مغول ، شهرهایش ( به مانند نیشابور و مرو ) دارای مدارس معتبر بودند . اینان در خراسان نیز از هر لحاظ به ویرانگری و غارت و تاراج دست یازیدند و از لحاظ علمی و اموزش بیشتر نهادهای عظیم چون مساجد و دانشگاهها(مدارس) را از بین بردند و این دانشگاههای اسلامی پس از حمله مغول دیگر هرگز به حالت اولیه خود بازنگشتند . " 2
" نیشابور که سالیانی بس طولانی از مراکز مهم تعلیم و تربیت به شمار می امد « پس از این حمله دهشتناک مانند چراغی خاموش شد و ان همه مدارس و عمارات و دارالعلم ها در زیر توده های خاک سرفروبرده و برای همیشه معدوم گردید .» "  3

و بنا به گفته جوزجانی :
"  خلق ان را تمام شهید کردند و شهر را خراب کردند و دیوارها را پست کردند و جفت گاو بر بستند و به شهر براندند چنانچه اثار عمارت ان شهر باقی نماند . "  4

" زمانیکه موج تهاجمات چنگیز و سپاهیانش به پایان رسید بار دیگر فرزندش اکتای حمله جدید اغاز نمود ، اینکه گفته می شود اکتای ازاخلاقی ملایمتر نسبت به پدر خود برخوردار بود را نباید به معنی تغییری جدی در عملکرد مهاجمان دانست و حتی اگر به خود او خوشبین باشیم رفتار خودسرانه فرماندهان و سربازان او را عاملی جهت ادامه ویرانگریها و خانمان براندازیها باید دانست . در زمان اکتای بود که پس از قتل عام در غزنین « منازل و مساکن ارباب درس و فتوی را مساکن وماوای جغد ساختند. »"  5
" و بنا به روایتی شیخ فرید الدین عطار نیشابوری شاعر و عارف نامور کشته شد . "  6 

" و به هنگام حمله سپاهیان مغول به فرماندهی اکتای به شهر اصفهان بود که چکامه سرایی چون  کمال الدین اسماعیل اصفهانی  به زیر شکنجه جان سپرد . " 7

"  در میان ان کشمکشها و تلاطم امواج فتن ... مراکز علم و ادب بأسرها خراب شد و مخازن صنعت و ثروت مأوای بوم و غراب گشت ، علما و فضلا را همه جا جمیعا مانند گوسفند ذبح کردند ، کتابخانها و کتابخوانها رامعا نیست و نابود نمودند ، و از اقل نتایج و ار اهون اثار استیلای مغول برایران ان بود که علم وادب در ان سرزمین در عهد ایشان به منتهی درجه انحطاط و تنزلی که ادبیات یک مملکت ممکن است بدان درجه رسد رسید ، و کسانی که اندکی به علوم و ادبیات اسلامیه اشنا باشند تفاوت درجه فاحشی را که مابین کتب و تالیف قبل از استیلای مغول و کتب و اثار بعد از ان نمایان است البته ملاحظه کرده اند . " 8

" نتیجه انکه ، اثار علمی بسیاری در تهاجم مغولان نیست ونابود گردید و این ادعا با توجه به عظمت و سرعت ویرانگری های مغولان و با در نظر گرفتن مسئله یک یا چند نسخه ای بودن کتابها در ان روزگاران کاملا موجه می باشد . به علاوه این فضل و ادب هم که باقی ماند بیشتر در جاهایی بود که پای لشگریان مغول بدانجا نرسیده بود و یا بسیار کم قدرت تر و کم اثرتر رسیده بود و به قولی « اگر این قسمت را هم مغول ویران کرده و به کشتن فضل و معدوم کردن کتب ان دست یافته بودند ، این عده کتابی هم که حالیه از اثار شعرا و ادبای فارسی باقیست به جای نمی ماند و بیشتر از انچه از این نفایس از میان رفته ، نوشته ها و گفته های فرزندان با ذوق ایران طعمه زوال می گردید . »"9

پی نوشت:
--------------------------------------------------------------------
1-( ابن اثیر ، عزالدین علی ، الکامل ، جلد 26 ، ترجمه ابوالقاسم حالت ، تهران : شرکت سهامی چاپ وانتشارات کتب ایران ، 1355 ، ص125)
2-( نخستین ، مهدی ، تاریخ سرچشمه های اسلامی اموزش و پرورش غرب ، ترجمه عبدالله ظهیری ، مشهد : استان فدس رضوی ، 1367 ، ص75)
3-( موید ثابتی ، علی ،تاریخ نیشابور ، تهران : انجمن اثار ملی ، 1355 ، ص189)
4-( طبقات ناصری ، جلد2 ، ص121)
5- ( بلخی ، محمد بن خاوند شاه ، روضه الصفا ، تهذیب و تلخیص عباس زریاب ، تهران : انتشارات علمی ، 1373 ، ص856)
6-( دولتشاه سمرقندی ، ابن بختیشاه ، تذکره الشعرا ، به همت محد رمضانی ، تهران : پدیده خاور ، 1366 ، ص143)
7-( براون ، ادوارد ، تاریخ ادبیات ایران ، از فردوسی تا سعدی ، جلد دوم ، ترجمه غلامحسین صدری افشار ، تهران : مروارید ، چاپ سوم ، 1363 ، ص2
8-( تاریخ جهانگشای جوینی ، جلد1 ، ص5 مقدمه )
9-( اقبال اشتیانی ، عباس ، تاریخ مغول ، تهران : امیر کبیر ، چاپ هفتم ، 1379 ، ص108)
با تشکر از سایت  http://www.azargoshnasp.net/ برای متون کتب ذکر شده

بخش اول  http://jahadstudingunit.parsiblog.com/565696.htm
 بخش دوم  http://jahadstudingunit.parsiblog.com/565732.htm
 بخش سوم  http://jahadstudingunit.parsiblog.com/565746.htm  

نوشته شده در دوشنبه 87/4/10ساعت 3:2 صبح توسط مریم نصرتی نظرات ( ) | |